شدادی با برپایی آتش برای داغ کردن سنگ ها و متعاقبا سرد کردن آنها به منظور ایجاد ترک و در نهایت توسط ضربه زدن بر درز ها بوسیله گوه و پتک صورت می گرفت. روند استخراج و متالوژی در فلات ایران تا هزاره های بعدی ادامه و وسعت یافته، به گونه ای که شواهدی از استخراج روباز امروزی، متعلق به دوره پارتی و ساسانی در جنوب "تل ابلیس" در مکانی به نام "تل همی" یافت شده است. همچنین در این نواحی شواهد متالوژی نیز از قبیل توده بسیار بزرگی از سرباره های ذوب مس در حد وسیعی مشاهده شده است. در حدود سال های 3200 تا 3600 قبل از میلاد، شواهدی از تغییرات مهمی در متالوژی تپه یحیی در "دره سوقون" مشاهده می شود. در این دوره پس از مدت ها کار با مس طبیعی (Native)، روش های پیچیده‏تری برای کار با سولفید و پلی‏متال های تکوین یافته به چشم می خورد و وجود برنز در معدن "شیخ علی" به مفهوم کشف و متالوژی کانی های پیچیده‏تری مانند کالکوپریت و اسفالریت در این منطقه است.

در"کوخت یزد" و در "قلعه زری" در شمال دشت لوت و "چهل کوره" در سیستان شواهدی از بهره برداری معادن در دوران ساسانی مشاهده می شود که در مقیاس وسیعی مورد استخراج قرار می‏گرفتند. ساسانیان در بهره‏برداری از ذخایر بزرگ کاملا منظم و از یک سیستم مرکزی استفاده می کردند. مواد معدنی استخراج شده در این ادوار از مجموعه معادن پیرامونی، به یک مکان فرآوری مرکزی ارسال می‏شده است که شامل تمامی تاسیسات، از جمله اقامتگاه بوده است. ادامه این روند در دوره اسلامی نیز به چشم می‏خورد؛ با این تفاوت که ضمن شباهت کلی با روش استخراج و فرآوری به دوره باستانی، تفاوت‏هایی از قبیل عمیق‏تر شدن چاه ها و احداث دسترسی های شیب دار نیز در این معادن مشاهده می شود. استخراج پسرو و حتی استخراج طبقات فرعی نیز (هر چند نه کاملا سیستماتیک) و همچنین وجود حفره های روشنایی و چاه های تهویه در این دوران گزارش شده است. در "ارجین" زنجان نیز مجموعه کاملی از تاسیات فرآوری به شکل فوق‏الذکر به همراه اقامتگاه مربوطه کشف شده است. این نحوه آماده‏سازی معادن که در هزاره اول قبل از میلاد در ایران شکل گرفته بود عملا تا معرفی روش‏های نوین معدن کاری اروپایی در قرن نوزده و بیست میلادی حفظ شده است.
در دوران ساسانی در محلی به نام "دره چشمه گل"، استخراج آهن به کمک تونل‏زنی صورت گرفته و ذوب در کوره ها به کمک دمش انجام شده‏است. وضعیت سرباره های ذوب و نازلY  شکل دمش، حاکی از عملکرد مطلوب کوره و تکنولوژی پیشرفته به کار رفته در عصر خود هستند. استخراج طلا در دوران ساسانی با کمک شیار خارهای هم‏مرکز برای آسیا کردن طلای حاوی ماسه‏ های کوارتزی انجام می‏شده است. این آسیا‏ها متعددند و ماده معدنی پس از آسیا شدن با آب شسته شده و یا بدون شستشو و به کمک ملقمه سازی توسط جیوه فرآوری می‏شده است. منابع سینابار به عنوان منبعی برای تامین جیوه در این ناحیه در "کوه‏های افشار" در نزدیکی "تخت سلیمان" وجود دارند. در ادامه این نوشته تاریخچه معادن فلزی و گوهر‏های ایران در عهد باستان به تفکیک ماده معدنی ارایه شده است.

 

 
ایران در عهد باستان



آهن


یافته‎ها و آموخته‎هاي باستان‎شناسي بر اين گواهي مي‎دهند كه شناخت و كاربرد آهن، تاريخي 6 هزار ساله دارد. گلوله های متعدد آهنی از جنس هماتیت طبیعی از هزاره پنجم پیش از میلاد در تپه "سیلک" کاشان کشف شده‏اند. یکی دیگر از قدیمی‏ترین شواهد مربوط به استخراج آهن متعلق به دوره پیش از تشکیل امپراتوری هخامنشی در "هنشک" واقع در شصت کیلومتری شمال پاسارگاد است. مصرف آهن احیا شده به وسیله ذوب در اواخر هزاره دوم پیش از میلاد آغاز شده و تنها پس از قرون 10 و 11 پیش از میلاد است که اشیا آهنی به مرور در اشکالی از قبیل ابزار، سلاح و حتی به صورت زیو‏رآلات مورد استفاده قرار گرفته‏اند. بررسی منطقه ای به نام "حسنلو" متعلق به قرن نهم پیش از میلاد نشان می‏دهد که در این دوره آهن برای تولید و ابزار مصارف نظامی به کار رفته است. در دوران ساسانی استخراج آهن از منابع چند فلزی متداول شد و "آهنگران" ملایر و "کوه غار" قزوین شواهدی بر این مدعا می‏باشند. آثاری از استخراج معادن آهن مربوط به دوران اسلامی در "غور" واقع در فیروزآباد، دماوند و همدان گزارش شده است. "نی ریز" و "گل گهر" نیز از جمله نواحی هستند که در این دوره برای استحصال آهن مورد بهره‏برداری قرار گرفته‏اند.

در خصوص منابع بزرگ فعلی آهن در کشور همچون چغارت، چادر ملو، گل گهر و سنگان، همگی در عهد باستان مورد بهره‏برداری قرار گرفته‏اند و از کانسارهای کوچک امروزی می‏توان به ماسوله، کاوند، آهنگران، شمس آباد و خوگان اشاره کرد.

مس


به نظر مي‎رسد كه مس نخستين بار در ايران شناخته شده و به كار رفته است؛ قديمي‎ترين معدن مس ايران، معدن مس "تل‏مسي" در نزديكی انارك بوده و نقطه‎اي كه تا‏كنون قديمي‎ترين اطلاعات را دربارة ذوب مس از آنجا به دست داده، "سيلك" كاشان می باشد.

از دیدگاه متالوژی در هزارة چهارم و پنجم پيش از ميلاد، صنعتگران ايراني، مي‎توانستند حرارت كافي را براي ذوب تمام فلزهاي شناخته شدة آن عصر تهيه نمايند و پس از آن قادر به ذوب كوپريت و مالاكيت به وسيله زغال شدند. در "تپه اریسمان" کوره‏های ذوب زیادی که متعلق به هزاره سوم پیش از میلاد هستند همراه توده بزرگی از سربار ذوب یافت شده است که منبع تامین ماده معدنی این تاسیسات، معدن "وشناوه" قم بوده است. نظیر این تاسیسات در هزاره سوم پیش از میلاد در کل فلات ایران تنها در "شهداد" کرمان کشف شده است. در دوره‎هاي بعد، صنعت ذوب فلز رو به تكامل نهاد، به گونه‎اي كه در دوره هخامنشي، توانستند نمونه‎هاي جالبي از اشيا و ابزار مسي و مفرغي تهيه نمايند، در اين دوره، از مس، سكه نيز ضرب شده است.

از نقطه نظر نوع کانی سازی مس، ایرانیان باستان متوجه انواع کانسارهای مس طبیعی، رگه ای و پرفیری بوده اند. نوع کانی‏سازی منبع بزرگ مس"تل مسی" و "مس کنی" در انارک به صورت طبیعی بوده است و ذخایر مس ارسنیکی در "تکناز"، مرکز ایران و "وشناوه قم" گزارش شده است. "دامن جلا" و "وشناوه" مثال هایی از استخراج مس رگه ای در ایران قدیم هستند و از "قلعه زری" نیز می توان به عنوان ذخایر باستانی پرفیری نام برد. اشياي مسي و مفرغي كه در نقاط مختلف ايران در اثر كاوش‎هاي باستان‎شناسي به دست آمده، نشان مي‎دهد كه در عهد باستان در بخش‎هاي زيادي از كشور معادن مس استفاده مي‎شده است.



طلا


استفاده از طلا در ايران از هزاره‎هاي پيش از ميلاد نيز فراتر بوده است. نخستين بار در جهان سكة طلا در دورة هخامنشي ضرب شد و در دورة ساساني، ظروف، ابزار و اشیای ایرانی از طلا ساخته می شد. شواهد تاریخی به معدنکاری باستانی طلا در "خویناری" آذربایجان، "معدن خرابه" در شمال زره شوران، "کوه زر" در سمنان و "زرتوشت" در جنوب کرمان دلالت دارد. شواهد نشان می‏دهد که در هزاره سوم پیش از میلاد، کرمان یکی از منابع مهم طلای تمدن سومر بوده است. باطله‏های انباشته شده در "زره شوران" و "یارعزیز" واقع در شمال غرب تخت سلیمان، حاکی از تلاش‏های انجام شده برای جداسازی طلا از ماسه است و در معدن طلای "موته" شواهدی از دوره ساسانی یافت می‏شود. در حال حاضر 13 منبع استحصال مستقیم طلا در ایران وجود دارد که در تمامی آنها شواهد استخراج در عهد باستان وجود دارد.


نقره


نقره در ايران از اواخر هزارة چهارم و اوايل هزارة سوم پيش از ميلاد شناخته و استخراج شده است. در دوره ساسانيان، نقره كاري در ايران پيشرفت نمود و هم اكنون بسياري از ظروف نقره‎كاري آن عهد، در موزه‎ها وجود دارد. در اين دوره، توجه به ظروف نقره‎اي و صنعت نقره‎كاري، رونق معادن نقره را نيز در پي‎داشت. از آنجایی كه ايرانيان عموما نقره را همراه با كانسنگ‎هاي سرب يافته بودند، كانسنگ‎هاي سرب نقره‎دار بیشتر مورد توجه قرار گرفته‏اند؛ و وجود نام‎هاي جغرافيايي"دره‎نقره"، "كوه‎نقره" و "كمرنقره" در بسياري از مناطق سرب و روي دار ايران و يا "كوه زردان نقره‎اي" در شمال خاور تفتان، حاکی از اين نکته است. پس از اسلام‎ و با محدود شدن ساخت ظروف نقره‎اي، صنعت‎گران به ساختن ظروف برنجي همت گماشتند.


سرب و روی

 

سرب در معدن نخلک از هزاره چهارم قبل از میلاد تا هزاره اول بعد از میلاد همواره مورد توجه معدن‏کاران فلات ایران بوده است. در شهرهای"سیال"، "اریسمان"،"حصار" و "شکین" نیز شواهدی از معدن‏کاری و متالوژی سرب در دوران باستان دیده شده است. در عهد باستان از فلز روی علاوه بر مصرف به عنوان فلز، برای تهیه توتیا نیز استفاده می‏شده است. در رشته کوه‏های البرز، دنا و الیکا آثاری از استخراج روی متعلق به دوره ساسانی و دوران اسلامی گزارش شده است. در معادن "کوه-سرمه" و "خانه سرمه"، سولفید سرب (گالن) مستقیما و بدون ذوب کردن برای تولید سرمه مورد استفاده قرار می‏گرفته است. در دورة پيش از اسلام، سرب به عنوان ملات در كارهاي ساختماني، سدسازي و پل‎سازي و نيز ساختن برخي ظروف نیز استفاده مي‎شد.


قلع

از منظر باستان‎شناسان، قلع از اواخر هزارة سوم قبل از میلاد در ایران براي ساختن مفرغ به كار مي‎رفته است. در اشياي مفرغي به دست آمده از كاوش‎هاي باستاني تا 25 درصد قلع وجود داشته است. مورخان از 7 نقطة ايران شامل شمال خراسان، استر آباد، سيستان، اطراف درياي خزر، لرستان، نزديك كوهبنان كرمان و نزديك تبريز نام برده‎اند كه در آنها معادن قلع وجود داشته است. 



گوهرهای قیمتی و نیمه قیمتی

 

از همان آغاز تاريخ، همواره گوهرها و زيورها مورد توجه مردم ايران بوده است. فيروزه از هفت هزار سال پيش در ايران شناخته شده بود. نمونه‎اي كه در كاوش‎هاي باستان‎شناسي به دست آمده، نشان مي‎دهد كه فيروزه در هزارة دوم پيش از ميلاد، به عنوان سنگ زينتي استفاده شده است. به جز معدن فيرزوة نيشابور، از معادن فيروزة كرمان، زنجان، دامغان، فرغانه، خوارزم، غزنين و …می توان نيز ياد کرد. لاجورد در دورة ماد‎ها فراوان بوده است و معدن آن را نزديك كوه دماوند مي‎‎دانستند؛ اما تاكنون در آنجا نشاني‎ از اين كاني ديده نشده است. در دورة هخامنشي، لاجورد را “كبوتكه“ مي‎ناميدند. در دورة ساساني، مصرف لاجورد زيادتر شد، به گونه‎اي كه سقف تاق تيسفون و همچنين مجسمه‎هاي مختلف از لاجورد ساخته شده بود. البته در "بدخشان" كه جزو سرزمين ايران آن زمان بوده، لاجورد فراوان است. مالاكيت كه به “دهنه“ مشهور است، بسيار پيش از دورة هخامنشي در ايران شناخته شده بود. در نوشته‎هاي آشوري اشاره شده است كه ايرانيان، مالاكيت را احيا و از آن مس به دست مي‎آوردند. در دورة ساساني و هخامنشي از مالاکیت ظروف و زينت‎آلات مي‎ساختند. در خصوص یشم، پزشكان ايراني معتقد به خاصيت دارويي آن بوده و اين كاني را براي معالجه امراض كليه، مفيد مي‎دانستند. همچنین در خصوص زیرکن نیز به گمان بسیاری از محققان این ماده معدنی ريشه ايراني دارد، زيرا بلورهاي زيباي زيركُن، رنگ زرد يا همان زرين طلايي دارند و در فارسي به آن زرگون گفته شده است. همچنین در مستندات تاریخی از معادن لعل "بدخشان" نیز ياد شده است.

 

معادن ایران از اسلام تا عهد قاجار

 
تمامی معادنی که پیش از اسلام فعال بوده‏اند به مرور پس از اسلام نیز مورد بهره برداری قرار گرفته‏اند. در دوران عباسیان معادن در اختیار حکومت بودند و درآمد حاصل از آنها رقم قابل توجهی در عایدات دولت داشت. در340 هجری قمری معدن زغال سنگ یزد، لرستان و باریز در ایران و معادن زغال سنگ زرافشان و غور در افغانستان شناخته شدند و مورد بهره‏برداری قرارگرفتند. در دوره سلجوقیان به واسطه منابع غنی که پیشتر به آنها اشاره شد، هنرهای مسترظفه در تمامی ابعاد آن دنبال می شد و فلزکاران این دوره اشیاء گوناگونی را از آنها می ساختند. در دوره صفویه حکومت مستقیما در امر معدن دخالت داشته و مستقیما از معادن بهره‏برداری می کرد؛ در واقع شاه عباس نخستین اقدام فعالانه را در بهره‏برداری از معادن ایران آغاز کرد. در دوره افشاریه نیز آثاری از کارخانه ی ذوب آهن در آمل مازندران جهت تولید گلوله، توپ، نعل اسب و لنگرکشی گزارش شده است. همچنین اسناد دیگری حاکی از پراکندگی انبوه معادن مس و قلع در اطراف خراسان در آن دوران در دست است. علاوه بر این، نیاز مبرم حکومت آن زمان به میزان قابل توجهی از چدن، بهره‏برداری از فلز آهن را در همان عصر مسجل ساخته است. بهره‏برداری از معادن در دوران زندیه تا دوران قاجار به همان شکل ادامه یافت.



معادن ایران در عهد قاجار

 
در دوران قاجار استخراج معادن شکل دیگری به خود گرفت. در دوران صدارت میرزا تقی خان امیرکبیر، وی استخراج معادن را برای اتباع ایرانی آزاد کرد و بهره برداری از آن را تا پنج سال معاف از مالیات ساخت؛ متعاقب این دستور اکتشاف و پی جویی معادن در ایران رشد چشمگیری یافت. علاوه بر این اقدام، وی با تاسیس دارالفنون از عده ای کارشناس و معلم معدن خارجی دعوت نمود و 5 نفر دانشجوی معدن آن پس از اتمام دوره تحصیلی، فعالانه در امر پی جویی و اکتشاف معادن مشغول به فعالیت شدند. پس از بازگشت ناصرالدین شاه از انگلستان درسال 1292 و با اعطای امتیاز به جولیوس رویترز انگلیسی، وضعیت معادن تغییر یافت و هر کمپانی که صاحب معدن بود، می بایست آن را به قیمت متداول آن ملک به این کمپانی می‏فروخت که این موضوع با اعتراضات گسترده مردمی روبرو شده و در نهایت لغو گردید. در سال 1298 مخبرولدوله وزیر علوم وقت تعدادی مهندس انتخاب کرد و جهت شناسایی معادن به سراسر ایران رهسپار نمود؛ این اقدام شایان توجه بود و سبب رونق گرفتن معادن و مدنکاری گردید و متعاقبا از سال 1303 معادن غالبا به اجاره اشخاص درآمد و فعالیت مردمی بر معادن گسترش یافت. در سال 1307 و به درخواست بانک شاهی ایران امتیاز بهره‏برداری از تمام معادن ایران به یک کمپانی انگلیسی به نام " بانک امتیازات معادن ایران" واگذار شد.



صنایع و معادن ایران در عصر جدید

 

درسال 1312 توسعه زندگی شهرنشینی و با نیاز مبرم به سیمان، آهن و همچنین مصالح مورد نیاز جهت احداث ریل، ایستگاه و پل های راه آهن دولتی؛ اولین کارخانه سیمان در جنوب شهر تهران به بهره برداری رسید.

آغاز صنعت فولاد ایران به سال 1316 و قرارداد احداث یک کارخانه فولاد سازی در کرج با یک کنسرسیوم آلمانی باز میگردد؛ که البته با شروع جنگ جهانی دوم و با جلوگیری از ورود تجهیزات به داخل کشور، تاسیس این واحد ناتمام ماند. در اوایل دهه1340 شرکت ملی ذوب آهن ایران تاسیس شد تا کار اکتشاف معادن سنگ آهن و تجهیز آنها برای تامین نیاز فولاد کشور را سازماندهی نماید. فعالیت های اکتشافی این شرکت منجر به اکتشاف معادن چغارت، چادرملو، چاه گز و سه چاهون شد. در دهه1350 این فعالیت ها گسترش یافت و منجر به اکتشاف معدن گل گهر شد. به موازات رشد صنعت فولاد، اکتشاف معادن ذغال سنگ نیز توسعه یافت. در سال1344موافقت نامه ایجاد کارخانه ذوب آهن بین ایران و شوروی به امضاء رسید و در سال 1351 اولین شمش چدن در این کارخانه ریخته شد. در سال 1368 نیز نخستین پاتیل فولاد درکارخانه ذوب آهن خوزستان ریخته شد. در اواخر سال 1371 تصمیمات گرفته شده در خصوص احداث یک کارخانه ذوب آهن در سال 1353 عملی شد و کارخانه فولاد مبارکه اصفهان، احداث و مورد بهره‏برداری قرار گرفت.
پس از صنعت فولاد، فعالیت صنعت مس با اکتشاف معدن بزرگ مس سرچشمه در دهه پنجاه، در کشور آغاز شد و در سال 1355 شرکت ملی "صنایع مس ایران" تاسیس و کلیه فعالیت های معادن مس کشور به این شرکت اعطا شد.



در سال1351 صنعت آلمینیوم ایران با تاسیس کارخانه "ایرالکو" در اراک متولد شد و متعاقب آن کارخانه آلمینیوم المهدی در بندر عباس احداث گردید. آلومینا مورد نیاز این کارخانه ها هم ‏اکنون از معدن جاجرم تامین می شود.
پایه های صنعت سرب و روی در عصر جدید با صدور پروانه معدن انگوران در سال1301 گذاشته شده است. اتحادیه سرب و روی انگوران در سال 1332 موفق به کسب پروانه بهره‏برداری از این معدن شد و متعاقب آن در سال‏های بعدی شرکت‏های مختلفی از این معدن بهره برداری کرده ‏اند.